— Non señor, non; cando se armou a zarrazina no mesón do Roxo, nós xa sairamos. Quedámonos por alí cerca sen nos deixare vere , pra albiscar o que pasaba.
— Si, señor; vimos que sacaban ó Zamorano, ferido, que se lle vía a cara sangoentada. Dempois saíron outros, todos embrullados nunha grande liorta de paus e navallazos.
— Non señor, non; dígollo outra vegada… Bastante temos co noso sen que teñamos que carregar con cousas que non fixemos… Perdimos os cartos nunha partida de sete e media que tiñan armada uns xamoeiros masidaos, que son xente moi caloteira e andan a la santa buena polos feirales, con baraxas amaestradas. Díxenllo ó Bocas pro non me fixo caso…
— ¿Que ei de saber o nome? Digo esto porque mo dixeron uns do Ribeiriño que atopei aló.
— Non, señor; tampouco sei como se chaman… Sei que son do Ribeiriño porque os teño ollado aló, na taberna do Sancristán.
— …pois voltamos pra a cibdade. Subimos pola carreteira de Trives e metímonos pola Travesía sen atopar a ninguén… O Bocas seguía coa súa teima, e agora estaba aínda máis acirrado nela porque quedaramos sen cartos.
— Coido que non, agora que xurar non o podería xurar. ¡Quen sabe o que pasa nos adentros de cada un! A teima somellaba sere, de comenzo, pra vere de novo á belida señora. Cecais dimpoixa a ocasión…
— Señor, prégolle que me non faga decire o que non dixen… Dixen que se tiña quedado sen cartos e ren máis, e que quizabes por eso voltara á teima de irmos de novo á casa dos Andrada. Ó mellor si sairamos da timba con cartos dabondo, daríalle a vértola por facer outras cousas, digo eu… que eu non estaba dentro dil pra sabelo…
Conque ó chegar perto da Praza Maor, oíronse as tres da mañá, no reló da Catredal. A xiada estraba as rúas e mais os tellados, que todo somellaba de vidro polo moito luar, i os charcos a chuvia estaban outravolta adurecidos polo carambelo. Cando pasamos pola Lameda aínda se vía o relustro do lume do pazo, que me desacougou moito velo, pois xa se me tivera esquecido; ou, ó menos, non pensara nil. Co aquelo voltoume un grande acoramento e viñéronme ganas de me apartar dos compañeiros e facer non sei qué. Pro o Bocas non daba tempo pra cavilar. Cando se lle puña unha cousa na… Ía diante de nós, camiñando con gran resolución, sen decire verba, e nós seguiámolo, pola miña parte de mala gaña, pro seguiámolo coma si en logar de ir diante de nós fose detrás empurrándonos.
A min non me collía dúbida de que aquela nova tolaxada que iamos a pór por obra meteríame de novo o «pensamento» no corpo, que xa o sentía vir vindo polo peito embaixo acurtándome os azos e meténdoseme por entremedias das cavilaciós pra mas esparexer, coma decote. Dígolle, señor, que iste entupedimento das cavilaciós, esta mourenza que me vai enchendo os miolos coma un fumazo, que non sei como llo decire… porque polo menos cando eu era rapaz, que xa me viñan estas cousas, anque aínda non atinara a chamarlles «pensamento», ó menos curtábanseme co acidente, que era eisí coma quen se durme… E anque logo, cando me voltaba o siso, estaba todo magoado i ás vegadas ferido, pois até me apremían os dedos con ferramentas e turrábanme da língoa pra que non abafase, pois logo que me pasaba sentíame moi ben naquela floxeira do corpo coma si acordase dun sono moi longo, e até de alí a un anaco non me lembraba do que tiña pasado… Pro agora…
Boeno, que total xa estabamos metidos no lío e había que tirar pra diante . Certamentes que até o desexaba pra me ceibare daquelo, pois cando as cousas de fóra de min teñen moita forza poden coas de adentro, i entón voume ollecendo do «pensamento», que me tenta a quedarme só pra virme con más asaño, i entón teño que facer coma que non lle dou creto e botarme a andar entre a xente ou pórme a facere cousas pra ceibarme dil, pra que o que anda por fóra teña máis grande arruzamento, coma si fose a entolecer…
— Ten razón que lle sobra, señor… Pro é que cando me poño a falar dista cousa tan fodida que a min me pasa, non dou romatado. E quizabes iste tanto falar é pra vere se eu mesmo me entendo, que aínda moitas vegadas falo sen falare con ninguén, que mesmo somella coma si en vece de sere eu un fose dous.
Pois indo ó conto, eu tiña que ire adispacio por mor do encetamento dos pés que coa friaxe do tempo doíanme coma raios. Os outros ían diante sen deixaren de disputar. Mellor dito non levaban retesía senón que Aladio o Milhomes, baduaba e baduaba coma si falase pra unha parede, pois o outro, coas maus afundidas nos petos, alancaba sen lle respondere ou botáballe cada tanto un gloriapatre facendo ó mesmo tempo aceno de lle querer bater, que decote andaban nisas… E diste modo metímonos no calexón da Burga. Cando chegamos ó cavouco das obras, o Milhomes aínda o quixo parar pillándoo por un pulso, pro o Bocas sen decire ren mandoulle unha pancada no carrolo ferido e guindouno de fuciños.
Certamentes, o Bocas estaba tan fóra de si como eu nunca o tiña ollado. Tan acirrado ía na súa teima que máis que bébedo, pois dobláranos a beber a nós os dous, somellaba tolo, un tolo axotado e penchoso que puña medo coma un adoecido… Ó Xanciño a bebida non o amolecía, por máis que bebese, senón que, a par que ía bebendo, íase pondo rexo, duro, amuado, até que, cando non o podía aturar máis, dáballe coma un arrepente de quedárese tan dormido coma si estivera morto. E dimpois dormía días inteiros, que ninguén era quen pra facelo acordar. Pro mentres non lle chegaba o intre de se asosegar diste xeito que digo, amosábase moi dono de si anque destemido e atricador coma si quixese pelexar con todos cantos ollaban pra il. Pro todo isto con moito xuício nas falas e nas maneiras do corpo coma se non estivese bébedo, que somentes se lle notaba naquela lourideza do rostro, que se lle puña branco como un lenzo, e no brillar los ollos, pro má is principalmentes naquel pórse rexo e destemido igoal que unha besta brava, facendo o que lle petase sen atender a razós e levando todo por diante. A súa bebedeira víase máis nas cousas que facía que en como as facía, que era un facere serioso toda cras de arroutadas e tolemias, cecais serioso en demasía, aínda que un pouco desaxocado naquelas présas que lle daban, pra os que o coneciamos no seu natural.
Conque meteuse no furado das obras e púxose a indireitar as apeas que nos serviran de escada pra subir ó hortal dos Andrada aquela mañá. Andaba ás apalpadelas, guiándose polo pouco relustro que se metía pola parte outa do furado. Eu fíxenlle algunhas refleisiós pra que non nos meteramos de novo naquel lío, que porque unha vegada nos saíra ben ó mellor agora saíanos coma o nabo, que así son as cousas. O Bocas, sen deixar de traballar, respondeume:
— «Eu non vos digo que veñades si tedes medo. E dígovos tamén que é mellor que non veñades. Eu quero estar co isa muller anque teña que xogarme a vida ou sacarlla a quen se meta por meio; anque teña que tumbar a meio mundo. E acabouse… Xa o sabedes».
— «Cala, tolo, cala», besbellou o Milhomes, «que mesmo somella que che diu o ramo… O que vas a gañar co isto é que che boten de perda, un par de escopetazos, os poucos miolos que che quedan. Ímonos, ti, e que se foda coas súas teimas».
— «Nista situación», contesteille, «eu non deixo a un amigo, por máis que me estoxe o que faga, coma arestora co iste cabalo grande que non sabe máis que estar inventando toladas. Ou ímonos todos ou subimos todos, e que veña o que veña, que pola miña parte non quero que a ninguén lle quede o direito de chamarme logo cagán…».
Pro xa o Bocas comenzara a agatuñar pola parede do cavouco espetando as apeas a par que ía subindo. Non nos quedaba outro remedio que seguilo. E aló fumos…
A casa estaba toda a escuras, como era de supor. O soutiño dos camelios daba unha sombra mesta e témera recortándose no chau. A lúa ía caendo ó poente, e o seu relustro facía faiscar coma espellos os vidros todos da galeiría… Dígolle, señor, que aquel silenzo e aquela luzada tan estremosa puñan máis medo que unha ducia de homes armados. Somellaba que algo tería que soceder dun istante a outro…
Arrimándonos descontra o muro fomos chegando ós baixos da casa. O Bocas púxose a tasmear por onde sopuña que se podía subir, empurrando as portas e remexendo nos cerrollos, sen nengunha cras de precauciós. Unha delas cedeu i entramos acendendo mistos e vimos sere a cochera da cas, que estaba toda cheia de po e de arañeiras que decolgaban de todo e que nos daban na face ó camiñar. De alí fomos dare a unha sorte de bodega ou dispensa ateigada de cousas de beber e de manxar. O Xanciño, cos seus aers de non andare en casa allea, acendeu un quinqué, armou un pito, ollando con moita soalleira pra todo e roparou nunha botella que aló había nunha mesa, a meio baleirar, moi posta nunha bandexa e cunha copiña a carón. Pegámoslle cada seu un bo grolo e resultou sere un licor doce e apegadizo, con labio a anís escarchado, pro con gosto eisí como a mixordia de botica; pro deixábase beber ben, e logo resultou que quentaba o corpo a par da mellor augardente. Nos andeles das paredes había moitas latas de conservas con letreiros que non se entendían e moitismas botellas tamén con nomes estranxeiros, ó que se vía. Na mesma bandexa había unha plasta de adoínas, somellantes a perdigós de escopeta que, polas trazas, debía sere cousa de manxar. Eu pillei unha pizcarralla que logo chuspín, pois sabía a peixe podre.
Dempois dun pouco de estar alí sentiámonos tan tranquíos coma si foramos convidados. O Bocas i o Milhomes até cortaron unhas boas raxas dun xamón que alí había encetado, e abriron unhas botellas, coma si tal cousa. Eu de comenzo non tiña fame e seguín a zugar daquel xarope con gosto a meiciña pro que agrimaba a gorxa e quentaba o coalleiro, eisí Deus me dea. Dempois aínda rillei nun anaco de salchichón e bebín dunha daquelas botellas, que resultou dun viño vello máis levián e amaro do que estabamos afeitos a beber.
O Bocas meteuse un pouco pra dentro da casa levando o quinqué e facéndolle reparo coa mau pra que non lle dese a luce na cara. Facíao todo tan seguro de si que eu decateime que non era a pirmeira vegada que tales cousas facía. Voltou de contado, e dende a porta acenounos de que o seguisemos. Botamos a andar por un longo corredor e fomos dar a un portal grande, sobrado, ou cousa eisí, de onde saía unha escadeira, moi ancha e comprida, e todo estaba estrado cun pano diste groso que enchoupaba o bruído das pasadas coma si se andivese por un lameiro. En chegando ó relanzo de enriba, papamos un susto de moito carano, pois aló había dous dises homes de ferro que traen os libros da escola, que lle din cabaleiros, que anque xa se sabe que están ocos por dentro, eisí, de primeiras, poñen medo a quen nunca os ollou de vulto.
Nas paredes había unha chea disas armas do tempo dos mouros, que se ven polas fiestras de moitas casas do señorío, que eu tamén as tiña ollado, que as teñen decote moi limpas e ben postiñas, que se vía que estaban alí pra enfeitar o asunto, coma fan decote nas casas do señorío, que todo o decolgan nas paredes.
O Bocas subiuse a unha arca que aló había, que non tiña ren dentro, pois abrímola, e escolleu pra si a espada máis longa e rechamante, e deunos a cada seu un chisme daquiles, que non sei pra qué nos tiñan que servire, pois eu, pola miña parte, íame fixando ben por onde andabamos pra botar a correr de volta en canto aparescese alguén; pois eu son dos que non quero líos, e anque a bebida tiña feito o seu na miña cacheira, non era tanto coma pra non me decatar que aquelo que estabamos a facer máis era cousa de bandoleiros que de mozos fillos do pobo, que andan de esmorga.
Conque, dunhas noutras e logo de tere andado por aqueles longos corredores sen se sentire alma viva, viuse unha rendilexa de luce que saía por embaixo dunha porta. O Bocas, non se fiando moito do sabre que levaba na mau, abriu a navalla, por si escaso, e arrempuxou a porta sen ningunha cras de cuidado. A luce viña dunha lámpada ou candieiro con velas de eirexa, que tiña tres acesas e xa coasi consumidas, e unha sin acender. Todo o que había naquil cabán, pois ben se vía pola cama que o era, somellaba cousa de eirexa, con grandes panos decolgados, cadros de santos e até santos de pau, que aínda había un Santo Cristo grande coma un home de certo, pendurado encol da vanceira do leito, que mesmo apuña coma se nos ollase á mantenta ó traverso das pálpebras adormentadas. Na chaminea ardían uns torgos a meio queimar e sentíase no áer un arrecendo mol e garimoso que máis parecía cousa de remedio que de prefume.
No meio do cabán víase un sillón que estaba de costas pra onde nós entramos. E foi eí cando papamos o segundo susto, pois vimos que dun lado penduraba un brazo de cristiao. Ó pronto quedámonos quedos i o Bocas rasquexeou e chuspiu pra vere si aquelo se movía. Pro non se moveu nada. Logo foise arrimando a modo, até dar frente á cadeira e quedouse abambeando a cabeza a carón do que vía.
Cando nosoutros nos achegamos tamén vimos que estaba alí, todo estomballado, como un morto, o siñor da barba que tiñamos visto á mañá. Estaba arrecostado descontra un gran cabezal e fardado até os pés cun hábito de bispo ou cousa somellante. Por un recanto da boca caíalle a baballa, e tiña os ollos vidrados e quedos, que tanto podía estare privado como difunto… O Bocas, sen se amedrentar nen moito menos, furgoulle nas barbas coa punta da ferramenta, sen que o outro acordase nen dese siñal de vida; e voltando a faciana pra nós, besbellounos:
— «Iste pescouna boa».
Pro non se ollaba por alí bebida de ningunha cras, anque tamén pudo tere bebido noutro logar e vila dormir alí.
Na mesiña que tiña a carón había un braseiriño do grandore dun prato e tamén unha cachimba ou algo polo estilo, tan cativa coma unha alferga de costureira, que non sei que raios se podería fumar naquelo. A pipa tiña apegado no fondo unha mestura fedorenta, do xeito de betún, e deime conta que daba o mesmo ulido que andaba polo áer, aínda que máis forte e abufinante… Tamén nos deprocatamos que o leito que alí había non era de matrimonio…
Namentres o Bocas i eu andabamos a arreparar nistas cousas, o Milhomes puxérase a remexer nun moble que tiña trazas de sere un arcaz posto de pé, todo cheio de caixonciños moi feitucos, coma de xoguete. Cando ollei que sacaba dun deles unhas alfaias, funme pra il tencionando de lle empecer que fixese tal cousa, pois coma xa teño dito unha cousa é andare de parranda i outra sere caloteiro. Pro o Bocas meteuse por meio e puxéronse os dous a furgar nos caixonciños, que foi nesas cando diron coas onzas de ouro que se lle alcontraron ó Bocas no peto… Porque o Bocas deulle ó outro todas as alfaias, menos uns pendentes e un anel moi fermoso, que sen dúbida eran pra darllos á Viguesa… Non é por botar por ela facéndome agora o inocente, pro pódeme crer vostede que en toda esta fachucada de ladroeiros eu non me metín, que enriba do meu corpo ren se atopou que non fose meu, coma vostede sabe e coma xa dixen no coartelillo, anque mallaron en min todo canto quixeron aquiles criminales pra que dixese onde tiña agachadas as cousas… Si, señor, foron iles e ninguén máis, que aínda escomenzaron a tarefa moi postos de acordo, pro logo, cando ían aparecendo outras cousas, puxéronse a rifar pola rapañota que estoxaba ouvilos… En canto os ollei eisí, tan destemidos e asañados no roubo, decateime que non eran os rapaces que eu supuña tere ben conecidos, aínda coas súas chatas propias da mozarría esmorgante, senón xente que debía estar afeita a esta cras de adubíos e nagocios…
Conque, aporveitando que estaban tan ocupados naquela compartilla de gitanos, funme asoparando diles amodiño e cando me vin cabo da porta saquei as chancas dun envión, coma si me sacasen a ialma do corpo, e pillando un dos cabuchos do candieiro, botei pra fóra con mente de saír de alí coma poidese… Perdinme un pouco naquiles corredores, o que lles deu tempo pra me pillar. E cando me pillaron botáronme en cara o quererme liscar sin iles, e aínda me apuxeron que algo tería collido pola miña conta, de moita valía, que cando tal ouvín viñéronme gañas de botarme a iles e crebarlles os dentes dun zocazo pra que non coidasen que todos eramos do mesmo xeito e pra que non fosen fillos de puta, con premiso da súa cara. Cando me cachearon e se convenceron que non levaba ren, díxenlles:
— «Son libre de me ire, e vosoutros facede o que vos dea a gaña… -¡Aló vosoutros! De primeiras, quérome liscar porque eu non son ladrón; e de segundas porque ese home pode acordar, ou outra xente que haxa na casa, e ti, Xanciño, eres home pra facer calquera falcatruada desas que logo non teñen compostura, que te conozo ben, anque non te conecía tanto coma pra supor que tiñas esas mañas… Conque deixádeme ire que xa sabedes que tamén eu teño o meu xenio». Todo isto falabámolo polo baixo no recanto dun corredor.
— «Agarda un istante, home», besbesellou o Bocas, trocando o xeito de me falar, falándome coasi con benser, pro voltando á súa condanada teima. «Xa sabes que viñen eiquí pra estare co esa muller. O que collín non me importa, e si queres doucho, ¡pra que vexas…! Pro eu non me vou sen estar co esa muller. Cando a atopemos xa non me importa que vos lisquedes. Pro agora prégoche que non te vaias, ¿sabes?»
Baduaba todo aquelo mesmamente coma un tolo, e dígolle, señor, que anque eu non son home de me amedrentar por calisquera cousa, puña medo ollar a aquil home, á luce do cabucho, co aquela determiñación nos ollos atolados, coma si fose quen, naquil intre, de arremeter il soio contra unha ducia de homes que se lle puxesen diante. O Milhomes, tamén amedoñado, ou por aquela pencha que lle viña cando o outro falaba de mulleres, púxose a rosmar:
— «Ten razón, iste, ten razón… Ímonos xa, non sexas porfiado. Co que levamos hai dabondo pra arranxar as cousas todas… Ímonos xa, non sexa o demo…»
Pro o Xanciño non viña a razós. Xa durante todo o día se lle notara que cada vece que se lle metía o asunto aquil nas mentes, púñaselle o rosto tal coma si verdadeiramente lle dese un ramo de tolicie . Apertaba os dentes até facer tremer as queixadas e ampeba coma si lle fallasen os alentos do peito; i os ollos, púñanselle afuscados, estantíos e pequechos mesmamente coma cando sacaba de navalla nas falcatrúas e gallifadas das tabernas… Total que todo o que se conqueriu, co gallo de contradecilo, foi que lle viñese aínda máis estremado aquel asaño da tolicie que o tivera inquedo todo o día, dende o mesmo istante en que viramos á dona, que malia a hora en que tivemos tal ocurrencia.
Conque, sen facernos miga de caso, botouse a andare de volta polo corredor, ceibando xuramentos e desafíos, coa voce inteira, dando patadas nas portas, que se abrían sen nengún esforzo, pois víase que todas estaban sen ferrollo. Entramos en dous daqueles gabinetes e non se viu persoa diste mundo. Naquela casa polo visto non había ninguén… que pola miña parte até prefiría que saíse calquera, fose quen fose, e andar a hostias ou a facazos con todo dios, en troques de aquel silencio e de tantos sobrados cheios de cousas ricaces, de mesas postas coma pra grandes xantares e de leitos tendidos, largacíos e luxosos, nos que non dormía ninguén, todo con luces acendidas…
O Bocas, cos dentes apreixados e o alento asubiante, erguía a roupa das camas coa espada, pegaba coiteladas nos reposteiros, abría os almarios dun puxón… E foi eisí coma, dunhas noutras, fumos sair á galeiría que ollaramos á mañá pola parte dafora.
Por dentro era moi espaciosa i estaba ateigada de prantas, e unha delas subía en ramallada até cobrir o teito. O luar daba de cheio nos vidros. Matamos a luz que levabamos connosco e todo ficou mergullado naquel fusco e lusco branquizoso coma cousa de aparecidos.
— «Ímonos, Xan, ímonos, xa que estamos eiquí», pregueille con voce rexa. «Isto, tal como vai, non pode finar ben. A galeiría é baixa e podemos brincar facilmentes…»
Nesto foi que vimos chegar, de dentro da casa e polo fondo do corredor, luces que se movían. O Bocas fechou a porta sacando a chave de dentro pra fóra, e botamos a andar a présa en procura do cabo da galeiría por onde supoñiamos que sería máis doado baixar. Xa escomenzaban a ouvirse tras da porta alboroto de falas e algús sacudós pra abalala. E foi niste mesmo istante cando o Xan, que ía diante, detívose en seco e logo recuou pra nós tatexando:
— «Eí está, eí está…»
Nefeito, tras dunhas matas de follas mestas e grandeiras, viase a fermosa dona cheia de luar, sentada, volta pra o xardín, o mesmo que a tiñamos visto á mañá, cos brazos estarricados e os ollos quedos e brillantes, como a cousa máis belida que niste mundo se tiña ollado. Parámonos tan perto dela que até tiñamos medo de alentar. A min batíame tanto o corazón na caixa do peito que me somellaba que se tería que ouvir dende afora… Estaba sentada nunha cadeira con rodas e tiña un neno cativo na aba. O Bocas diu unha pasada, saíndo de tras as matas, e púxose á súa beira dicíndolle:
— «Señora, non teña medo que non lle faceremos nengún mal…». Nosoutros agardabamos que pegase un berro en canto nos vise, pro non se moveu nen respondeu verba. O Milhomes apegado a min tremaba coma un vimio i eu suaba coma no rigor do vrau. Estabamos tan abraiados que xa nin nos importaban os golpes que daban na porta e os gridos que se ouvían cunha voce de vella que non se sabía qué decía:
— «¡Voler, voler; secur, secur…!», ou algo diste xeito.
O Xanciño fitaba pra a dona, quedo, aloleado e cun sorriso que somellaba o pucheiriño dun neno cando vai botar a chorar, pro a dona non pestanexaba nen se movía, talmentes coma morta.
— «¡Señora …!», díxolle aínda, aventurándose a collerlle unha mau. Pro non ben o fixera, rexeitouna dun pulo coma si se tivese queimado. Co iste movimento o neno caíu ó chau e fíxose cachizos descontra os zulexos do sobrado. O Bocas, xa reposto, pegou nela pillándoa con bruteza pola añuca, coma si lle fose a bater, e a dona foise pra un costado, inteira, sen se dobregar, cos brazos decote tesos e as maus abertas.
— «¡Malia a nai que me pariu! ¡Grandismo fillo de puta de tolo!», berrou o Bocas. E dándolle un tremendo couce á cadeira, guindou coa dona no chau, que alí quedou do mesmo xeito que estaba sentada, cos ollos estantíos brilando co luar. Logo de dare dúas pasadas aínda voltou, cheio de carraxe, i afundiu o tacón dúas ou tres veces na cara da boneca que quedou feita un buraco, mouro e témero, coma unha calivera escachada.
E coa mesma, chegamos ó romate da galeiría onde nos atopamos cunha escadeira que daba ó hortal, pola que baixamos coasimentes dun brinco. Atravesamos o xardín cando xa se vía xente con luces que entraba na galeiría. Baixamos coma poidemos polo cabouco e puxémonos a alandillar sen coller folgos até chegar perto da Estación…